El Sacrificio en la Mujer Aymara

En la Revista Volveré del Instituto para estudio de la cultura y tecnología andina, encontre esta hermosa pieza de teatro radial escrita por FLORA ARIAS MOLINA del INSTITUTO RADIOFÓNICO DE PROMOCIÓN AYMARA.

Leer aymara tiene cierto grado de dificultad, por la falta de uso, pero haciendolo con alguna frecuencia debe mejorar … espero. De todos modos vale la pena leer esto.

AYMAR WARMIN T’AQHISIWIPA (EL SACRIFICIO EN LA MUJER AYMARA)

Tayka: Ayyyyy, kamächt’arakïxa akch’a jayar jutataxaxä.

Awki: Kamächis warmi, kunats aliqat jachskta, jaqimpis k’umiyitätaw ampi.

Tayka: Mamaxaw usut siw markana jiwasax jayankarakstanxaya, llakipuniwaaaa.

Awki: Munst ukhax saraskamsaya, jumay wawanak kamächasiwaykchitasa.

Tayka: Janipï khitir jaytasiñas utjkiti, mayn q’ipxaruwaya maynx irpxaruwaya ukhämay saräxa, kamächkarakixa.

Ukhämaw aymar maman t’aqhisïwipaxa, mamap laykux pani wawanakap irpaxaxt’asisaw saranti.

YUQAX UNIVERSIDAD UTARUW SARAÑ MUNI

Tayka: Manuelu, yuqasax jach’a universidadarux sarakpanaya jiwasaxay kuna jisk’a ch’amasampis yanapt’askchiñänixa. Kamstas Manuelu?.

Awki: Janipï kun sañjamäkisa, ukïrix sarani, mayninakasti?… uka sapakit wawasast kunarakisti, mayninakax janixay jaytanukutäñapäkarakchitixa.

Tayka: Janiw Manuilu, janiw mayninakx apanukkäti, jilïrïpanxay nayraqatax sarañ munchixa, nayaw yapuchatanakasampix qullqx jikxataskäxa.

Awki: Ukhämax usuntan ukhas janiw usutaw saskitätati, juma pachpaw aka ch’ama tukuñx thaqasisktaxa.

Tayka: Nayaw kun lurañs yatiskäxa, ayyy ukax walikiniw ampi.

Ukhämaw aymar mamaxa, janiw ch’amapatx llakt’askiti, jan ukhasti, wawanakapan askiñapaw jupatakix jilaxa, ukaw jila llakipaxa. Aymar mamax arsutaparux phuqhiripuniwa, janiw pächasiñapax utjkiti.

AYMAR WARMIX ARUPARUX PHUQHIRIPUNIWA

Tayka: Akax ch’uqi llamayutaxa, qharüruw Chukiyawur aljt’asir sarä.

Awki: Walikiwa, thakhikamaw asnunakat khumurapïma, alwaw mistuñäni.

Tayka: Ukax walipunïniwa, ukhämax jisk’a wawanakan isinakap t’axsirt’asï.

Awki: T’axsirt’asimaya, nayax yapumpïskarakchïxaya.

Ukhamaw aski chuyman warmix chacharus amuyt’ayi aski luräwinakanxa. Warmipan chuymap yatisaxa ukhämarakiw chachax qhipari, wawanak uñjasa yapumpi uywanakampi.

TAYKAPAN ACHIKT’ATAXA AWKIPAX JAYSAKIRAKIWA YUQAN YATIQAÑAPATAKIXA

Tayka: Wawa, wakicht’siñäni, tatamax iyaw siw yatiqir sarañanamatakixa.

Jilïri yuqa: Saraktasä, jumïpan iyaw six mamaku, yuspajarkätam, janiw nayax jumanakatx armaskäti.

Tayka: Wawaku, kamisarak mä taykast wawapatst armasxaspasti, jalam tatamamp parlt’anim, niyaw yapur mistuni, jank’ak saram.

Jilïri yuqa: Iyaw mamaku, sarä ukämaxa, niyachjaw yapu tuqirux mistuni, sarawaya.

Jilïri yuqa: Tataku, niyat yapur saräta, yuspajar tataku yatiqir sarañaxatak iyawsatamata.

Awki: Mamamaw jachamp ïyawsayitu, ukhämax sarakchïtay yatiqirixa, taqi aymaranakatakix askïñapawa. Jumat ukhäm amtasta jan ukhax mamamakich parlaski?.

Ukhämaw aymar mamax jachapampi chachapar iyawsayi yuqapan universidadar sarañapatakixa. Awkimp yuqampisa parlt’asipxarakiwa, aymaranakax sumat jaqikïpxiwa.
Warmin aski arump satax iyawsakirakiw chachasa, jichhax kunjämakis uka mamax sarnaqani yuqar yanapañatakixa?.

MAYNI WAWANAKAX TAYKARUX MAYIRAKIWA

Ch’uri yuqa: Atataw atata, mamita lakaw t’ajitu ayyyy… ayyyyy…

Tayka: Ay wawa, kamacharaktamsti, khaykat tata Maryanutay qull mayt’anirapïma, äñchhitaw kutt’anïxa.

Ch’uri yuqa: Mamaku, taykanakan urupatakix yatichirixax waka wak thuqüt situwa, isi thaqasiñamaw situwa.

Tayka: Markan uka isinak philitasiñax utji, qharüruw sararapïma, ukatx chukiyawu sararakïxa aljt’asiri, jilamar uñjt’iri qullq jaytir kuna, jumanakax tatamampiw taykanakan urupan qamapxäta.

Aymar mamaxa, janiw ch’amaw siskiti kunatsa, wawanakap layku utap laykuxa ina q’aphakiw uks aksa sarnaqt’i. Jilïr yuqar qullq jaytirixa jank’akiw ciudad markar purintaraki.

Taykanakan urupatakis estanciarus purinuqarakiniwa.

TAYKAMPI YUQAMPIX JACH’A MARKANKAPXIWA

Tayka: Ukax wawaku, ciudadarux purintanwa, aka mamaruw utatx parlxayarapïma suma jaqiwa, jumakiw jan kuna kulirs churätati. Akankkätaw wawa, nayax aka juyranak aljt’ir sarä, qullq ukat jaytäma.

Jilïri yuqa: Iyaw mamaku, nayax utanitak kuns lurt’arapkäwa. Ayyy ukatsti janit yanapirsti munktasti.

Tayka: Janiwa, antisasins utanimp sum uñt’ayasim. Ukatjamarakiw munätamxa, nayax yatität sarnaqirixa.

Jilïri yuqa: Amuyumpiw sarät mamaku, lunthatarak qullq apaqiristam.

Ukhämaw taykamp yuqampix ciudadan jikxatasipxi ukatx mä uñt’at maman utaparuw puripxaraki, ukanwa yuqapatakix uta mayt’arapi, sapa phaxsiw ut mayt’atatx qullqi churarakini.

Qullqi jikxatañatakixa chachapampin jupampin ch’aman jikxatat juyranak aljt’asiriw suma chuyman mamax sararakini.

TAYKAX LUNTHATAMPIW QULLQI APAQAYASI

Tayka: Ayyyyyy… kunarurak purt’astxaaaa ayyyy… kamisarak uka lunthatast taqpach qullq apaqxitanisti… librotakïnwa, uta ariendotak kunänwa, jichhast kamsasakirak purïsti.

Tayka: Kun jachaskäxa… khäy utan t’axsir munaskiri, janiw arskäti, isi t’axsitampiw phuqxäxa.

Aymar mamax janiw kunats aynacht’kaspati, ni lunthatan apaqkatasa; janiw chachaparus yuqaparus arskaniti. Qawqhatï chhaqatäki ukjpachrakwa jikxatxani.

TAYKAX ISI T’AXSIRIW SARI

Tayka: Khaya utanakan t’axsir munasipkiri, uñt’apxituwa.

Tayka: Mama! janit t’axsir munkasma.

Kasira: Khitisa! aha, ch’uq aljir mamarakitäsa, isi t’axsirit jutta,…

Tayka: Jïs mama, yatkasman lunthataw qullq q’al apaqitu, yuqar jaytañ qullqïnwa ukat t’axsir jutaskta, qharürux patar kutt’xañakirakïtwa.

Kasira: Pobrecita, mantanim ukatx jan llakisimti, akkhanpachaw t’axsiyasiñ munapxta, uñt’atästaxaya.

Ukhämaw uka mamax janipun kunjämats aynacht’kaspati. Isi t’axsitampix ch’uqi aljatats jila jikxatxaraki, jayp’u tuqiruxa janirakiw yuqaparusa qullqi chhaqayatatx awiskaniti. Utaniru, yuqaru, utankirinakatakis althapt’asisaw kutt’awayxaraki. Ukat mä phaxsitxa ciudad markarux kutt’arakikiwa.

TAYKAX JACH’A MARKARUW KUTT’I

Tayka: Mama! nayakiw jutaskta jichhakiw yuq tumpiris jutaskta, kunjämakis sarnaqaski, janikiw jutañjamäxiti irak irayanxapxtxa. Marka qhathurukiw aljasiris sarxta, lunthatarakis akanx walixa, akha ch’uqisituk iraniwayta.

Jilïri yuqapan utanipa: Ayyy yuspajarkätam mama, yuqamx wali wali suma wawraks uywasitätaxa, jank’akiw yatiqanix jichha jank’akiw doctoratx katuqasinixa. Nayakiw mamapjamax reunionanakarux uñstasktxa.

Tayka: Walpun kisist’ayistax ampi, ukatx amparamankaskapunirakchixaya, amparaman doctorax mistunixa.
Jilïri yuqapan utanipa: Inas jan walïxchiniti, jumanakan jan kamskatakiw comfirmación ayjars katusxaraktxa yuqamaruxa.

Qullqi juk’amp jikxatañatakixa, uka mamax marka qhathunakarukirakiwa achunakapxa aljasxarakirïtayna, lunthatan apaqataxa janiw ciudad markarux mayamps kutt’xarakitaynati, kunalaykutix wal jachatayn ukata.

Uka maman yuqapaxa, utanin jak’apanxa niyarakiw doctoratak katuqasiñampïxarakitayna universidad jach’a yatiqañ utanxa.

TAYKAMPI YUQAMPIX JAYATWA JIKISIPXI

Jilïri yuqa: Mamita!… jayarakis chhaqxtaxa, mäyurunakarakis akankañamanxa, kunatrak chhaqxtasti.

Tayka: Yapumpix janiw jutañjamäxit wawa. Akaxq qullqisitux, walikit jan ukhax juk’ampich munasiski.
Jilïri yuqa: Walja qullqirakis akaxa, walikiw mamita, jumat aljt’aniwayt jan ukhax tatakuch apayantamxa.
Tayka: Achunak aljatäskiw wawa. Ukatx niyaw tukuyxanix saraktamsä, akanakt qamxäta.
Tayka: Nayax janiw akan qhiparirit jutktxa, jan ukhax pachpa masinakaxat arxatasiñatakiw juttxa, sullkaxax agronomöniwa pachpan yanapt’asiñapataki.

Jilïri yuqa: Wal kusisiyistax wawa ukhämax jichhax kutt’xakïxaya, jutir semänaw jutarakïxa, sullkamaw usutäna, qullayañaxawa.

Ukhämaw aymar mamax wawanakap laykux jan inakt’kiti. Pachpa estanciapatpachaw yuqan doctor mistuñapkama yanaparakitayna. Waynan doctorat katuqasiñap urusti taykanakan uruparakïtaynawa, chachapamp sullka yuqapampisti sapakiw estanciankapxarakïni.

YUQAXA ABOGADOTWA KATUQASXI

Tayka: Tata, jichhürux jumampiw kusist’añanixa, aski urasakïpanaya.
Awki: Askikïpanaya, jumïpan yuqasax katuqasixa, nayax janikixay yapump uywanakampix jutañ puedkxtixa.
Jilïri yuqa: Yuspajar mamita, ukhämarak tataku, jumanakïpan jichhür taykanakan urup urunx katuqasïxa.

Awki: Mama, munat warmi, jumaw nayarux amuyt’ayistaxa. Suma awkin apayanitätaw nayatakis wawanakasatakisa. Kusisiñawa!.

Ukhämaw uka waynax doctorat katuqasi mamanakan urup uruna, chachapas ukhakiw amuyasitayna warmipan aski chuymanïtapxa, ukhakirakiw amuyasirakitayna mamanakan chachanakat sipan juk’amp amuyunïtapxa. Sullkanakax jilïr uñjasax pachparakiw yatiqapxani, ukatx juntut yanapt’asipxarakini, agronomox pachpa estanciana, doctorasti ciudadan masinakapat arxatirirakïniwa.

Ukhämawa mamanakan chuymapaxa. Jallalla mamanaka!.

Fuente: Revista Volveré